Znaki pocztowe z okresu Plebiscytu na Górnym Śląsku

Pierwszą wojnę światową zakończyło formalne podpisanie 28. VI. 1919 r. Traktatu Pokojowego w Paryżu; ale choć nastąpiło to osiem i pół miesiąca po zawieszeniu broni, to jednak nie zdołano wówczas rozwiązać wszystkich problemów. Przede wszystkim nie podjęto decyzji w sprawie przynależności państwowej Górnego Śląska. Wnosząc poprawkę do projektu Traktatu Pokojowego, państwa sojusznicze podjęły decyzję o przeprowadzeniu na tym terenie plebiscytu, w którym ludność miała zdecydować o politycznej przynależności regionu. Plebiscyt miał zostać przeprowadzony pod nadzorem przedstawicieli zwycięskich mocarstw.

Po ratyfikowaniu traktatu wersalskiego, co nastąpiło 10 stycznia 1919 roku, rozpoczęto przygotowania do przeprowadzenia plebiscytu. Jeszcze pod koniec tego miesiąca wkroczyły do Katowic pierwsze oddziały wojsk francuskich, a władzę na Górnym Śląsku przejęła na okres przejściowy "Commission Interallie de Gouvernment et de Plebiscite de Haute Silesie", Komisja Międzysojusznicza Rządząca i Plebiscytowa. Wojska angielskie i włoskie stacjonowały w zasadzie po lewej stronie Odry. Amerykanie wycofali się z udziału w pracach komisji.

Nowe władze administracyjne wprowadziły, jako obowiązujące, nowe dokumenty, papiery wartościowe itp., wśród nich również nowe znaki pocztowe. Pierwszą emisję znaczków dla obszaru plebiscytowego wydrukowano we Francji. Początkowo miała zostać ona wprowadzona do obiegu w grudniu 1919 roku, ale różne przyczyny spowodowały przesunięcie tego terminu na 20 luty 1920 roku.

W tym samym dniu wycofano na Górnym Śląsku znajdujące się w obiegu znaczki niemieckie.

Twórcy znaczków działali w pośpiechu, co spowodowało, iż nie zdołali dopracować jednolitego kształtu emisji. Widać to przy porównaniu znaczków wartości 3, 5, 10 i 15 fenigów ze znaczkami 21/2, 20, 50 fenigów oraz 1 i 5 marek. Istnieją między nimi różnice:

w literze "ą" w słowie Śląsk,
położeniu słowa "Górna" w stosunku do napisu w owalu,
liczbie kresek pod słowem "Górny".

Arkusz drukarski sformowano w sposób identyczny z układem znaczków francuskich. Z projektu znaczka wykonano 10 klisz, które ułożono w poziomym rzędzie, przedzielając je w połowie wolnym polem w szerokości równej połowie kliszy. Następnie tak ułożone paski skopiowano 30 razy, po czym:

ułożono w bloku 5 pasków 10-znaczkowych, z przedzielającym je wolnym polem pionowym;
pod tym blokiem zostawiono poziomy pasek nie zadrukowany i ułożono następny blok 50-znaczkowy, po czym czynność tę powtórzono, tworząc trzeci blok;
pozostałe 15 pasków ułożono obok, z prawej strony, w trzech podobnych blokach, z tą jednak różnicą, że je odwrócono.

W ten sposób powstało wiele różnego rodzaju kombinowanych parek. Niektóre pojedyncze klisze zostały uszkodzone, a wskutek ich różnego rozmieszczenia w poszczególnych blokach, powstał wyjątkowo bogaty materiał badawczy dla specjalistów.

Uszkodzone zostały, z różnych powodów, następujące klisze (w każdym pasku):

5 fenigów - nr 10 (licząc z lewej strony), obok słowa "Górny";
10 fenigów - nr 2, obcięty prawy dolny róg;
20 fenigów - nr 9, nad literami "...SION".

Ogólne trudności gospodarcze po pierwszej wojnie światowej sprawiły, że również państwowa drukarnia w Paryżu, gdzie drukowano znaczki dla Górnego Śląska, nie dysponowała odpowiednią ilością papieru jednolitego gatunku. Z tego powodu znaczki wartości 5, 15 i 20 fenigów oraz 5 marek spotyka się na papierze białym, zaś 21/2, 15 i 20 fenigów - na szarym, wszystkie wartości - na jasnoszarym, a także na papierze z kolorowymi niteczkami.

Również farby nie posiadają jednolitego koloru, toteż spotykamy poszczególne wartości w odcieniach od jasnego do ciemnego.

Ząbkowanie natomiast jest dla wszystkich znaczków jednakowe i wynosi 14 : 13 1/2 . Jakkolwiek zostało ono wykonane solidnie, to jednak występowały przesunięcia zarówno pionowe, jak i poziome. Znane są także arkusze cięte.

Wysokość nakładu poszczególnych znaczków wywołuje po dziś dzień wiele dyskusji. Źródła francuskie, polskie i niemieckie różnią się i tylko dla wartości 21/2 feniga (900 000), 3 fenigi (900 000), 25 fenigów (300 000), 30 fenigów (5 000 000) pokrywają się; przy pozostałych natomiast różnice wynoszą: 5 fenigów - od 5 000 000 do 9 000 000; 10 fenigów - od 3 000 000 do 9 000 000; 15 fenigów - od 6 000 000 do 12 000 000; 20 fenigów - od 9 000 000 do 18 000 000; 50 fenigów - od 300 000 do 3 000 000; 1 marka - od 150 000 do 3 000 000; 5 marek - od 300 000 do 600 000. Najwyższy nakład wykazała drukarnia, ale wiadomo, że znaczna część znaczków w ogóle nie dotarła z Paryża na Górny Śląsk.

Nieregularne dostawy znaczków do placówek pocztowych, spowodowały konieczność podjęcia kroków nadzwyczajnych. Tam gdzie zabrakło niskich nominałów, przecinano znaczki większych wartości na połowę. Stosunkowo najczęściej spotyka się takie połówki wartości 10 i 20 fenigów, z kasownikiem Opole 1 lub Opole 2.

Projekt znaczka pierwszego wydania został wykorzystany na karcie pocztowej. Z wartością 10 fenigów wydrukowano 60 000, a 15 fenigów - 260 000 kart, na papierze szaro-zielonym.

Spotyka się też karty w jaśniejszym odcieniu.

Ożywienie życia gospodarczego po pierwszej wojnie światowej, masowe wykorzystanie poczty dla celów propagandowych akcji plebiscytowej, brak rytmiczności w dostawach z drukarni, a także nieuwzględnienie specyfiki tego regionu przez władze sojusznicze spowodowały szybkie znikanie pierwszej emisji znaczków z rynku. Szczególnie odczuwano brak wartości 5, 10 i 50 fenigów. Dla zaspokojenia potrzeb, Komisja Plebiscytowa postanowiła wydać emisję prowizoryczną przez dokonanie przedruku wartości. Operacji tej dokonano w zakładzie Erdmann Raabe w Opolu. Wykorzystując znaczne zapasy znaczków wartości 20 fenigów, nadrukowano na nie dwie nowe wartości: 5 fenigów - w kolorze czarnym i 10 fenigów - w kolorze czerwonym. Zasadnicza różność kolorów miała ułatwić odróżnienie nowych wartości na pierwszy rzut oka.

Część nakładu 5-markówek natomiast przedrukowano wartością 50 fenigów, w kolorze czarnym, kontrastującym z pomarańczowym tłem. Ponieważ jednak zapasy wyczerpywały się, a popyt na najniższy nominał był nadal wysoki, nową wartość 5 fenigów naniesiono także na część nakładu znaczków 15-fenigowych.

Jak już wspomnieliśmy, pierwsza emisja była drukowana w arkuszu zawierającym 150 znaczków. Drukarnia opolska, w której dokonano przedruku, była mała i nie posiadała takiej liczby identycznych cyfr oraz liter. Z tego powodu powstało wiele odmian, a także przesunięć nadruku, zarówno w linii pionowej, jak i poziomej. Uwagę badaczy skupia także znaczek wartości 20 fenigów bez perforacji. Niewielka liczba takich przedrukowanych arkuszy została przesłana do placówek pocztowych, na skutek czego pewna liczba tych znaczków znalazła się w obiegu. Dziś są one przedmiotem żmudnych poszukiwań. Na rynku ukazały się także znaczki wycofane przez kontrolę techniczną na skutek usterek - nadruków odwróconych, podwójnych, itp. Powodem pojawienia się na rynku owej makulatury, była chęć zysku, silniejsza od dyscypliny zawodowej.

Pierwsze wydanie było traktowane jako prowizoryczne. Już w kilka miesięcy później, bo w kwietniu, ukazało się drugie wydanie Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej urzędującej w Opolu.

Również te znaczki wydrukowano we francuskiej drukarni państwowej w Paryżu. Układ znaczków mniejszych wartości w arkuszu pozostał bez zmian, tj. 6 bloków po 25 sztuk (5x5), z wolnymi polami między poszczególnymi blokami. Znaczki większego formatu - od 50 fenigów wzwyż - drukowano natomiast w arkuszu składającym się z trzech bloków 25-znaczkowych, ułożonych pionowo i przedzielonych pasmem wolnych pól w układzie poziomym. Również w tym przypadku do druku użyto różnych gatunków papieru, od cienkiego do grubego, w odcieniach od biało - szarego po żółty. Użyto też farb różnych odcieni, od bardzo jasnych do bardzo ciemnych. Ząbkowanie, jak w pierwszym wydaniu, jest jednolite: przy małym formacie 13 1/2 : 14; przy dużym - 14 : 13 1/2. Spotyka się znaczki nieząbkowane z jednej strony, lub przesunięcia perforacji zarówno w poprzek, jak i wzwyż, a także połówki znaczków na oryginalnych listach. Liczba znaczków tej serii, drukowanej w kilku nakładach nie jest znana. Wiadomo, że istnieją czarnodruki zarówno tej, jak i poprzedniej emisji.

Do obiegu wprowadzono także dwie karty pocztowe, ze znaczkami wartości 10 i 15 fenigów. Ich nakładu nie podano. Wymiary kart różnią się dość znacznie - ich długość waha się od 83 do 91 mm, a szerokość od 135 do 140 mm. Gatunek papieru jest zróżnicowany, podobnie jak przy kartach pierwszego wydania.

20 marca 1921 roku ukazały się znaczki emisji z 1920 roku z nadrukiem zapowiadającym datę plebiscytu - 20 marca 1921 roku.

Do druku użyto czcionek z dwóch zakładów graficznych w Opolu. Tym razem pracę wykonano solidnie i nie wyprodukowano, a przynajmniej nie wypuszczono na rynek tylu odchyleń od wzoru, jakie powstały podczas nadruku nowych wartości na znaczkach pierwszej emisji. Odkryto natomiast wiele fałszerstw. Większość z nich można łatwo rozpoznać po czcionkach: są one mniejsze i węższe.

Zwiększenie opłat pocztowych, które nastąpiło 1 stycznia 1922 roku, spowodowało konieczność wprowadzenia do obiegu znaczków o wyższym nominale. Problem ten rozwiązano przez przedrukowanie trzech znaczków dużego formatu: 60 fenigów na 4 marki (600 000 egzemplarzy), 75 fenigów na 10 marek (450 000) i 80 fenigów na 20 marek (300 000), zmieniając równocześnie podstawowy kolor tych znaczków. Zarówno druk nowych walorów, jak i nadruki, wykonano w Paryżu; toteż tym razem makulatura nie przedostała się na rynek.

W przeciwieństwie do poprzednich emisji - znaczki zostały wydrukowane na jednolitym, biało - szarym papierze. Do obiegu zostały wprowadzone na początku marca 1922 roku.

14 -19 lutego 1920 roku znaczki niemieckie przedrukowano niebieskim lub czerwonym nadrukiem stempelka ręcznego, który składał się z liter CIHS (skrót: Commission Interallie Haute Silesie), w środku koła średnicy około 1 cm. Znaczki te były przeznaczone wyłącznie dla opłacenia korespondencji władz Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej. Były to zatem znaczki urzędowe. Znane są pod nazwą "wydania opolskiego".

Międzysojusznicza Komisja wprowadziła 1 kwietnia 1920 roku także "swoje" znaczki urzędowe. Do tego celu użyto 13 urzędowych znaczków niemieckich, nakładając na nie inicjały francuskiej nazwy Komisji - "C.G.H.S.", o wymiarach 15,5 (lub 16) x 2,5 mm.

Znane są także próby nadruku. Zastosowano tu czcionki większe, o wymiarach 18x 2,7 mm, nałożone pionowo z góry na dół.

Pierwsze partie wprowadzone do obiegu na początku 1920 roku, posiadają nadruk pionowy, biegnący z góry w dół, lub odwrotnie. W następnym miesiącu wprowadzono znaczki z nadrukiem poziomym, normalnym lub odwróconym. Znane są także znaczki z:

podwójnym nadrukiem i to zarówno pionowym, jak i poziomym;
podwójnym nadrukiem w układzie krzyżowym;
pojedynczym nadrukiem w poprzek znaczka.

Znaczki te były używane jedynie dla celów urzędowych i w okresie ich ważności władze międzysojusznicze stale podejmowały kroki zapobiegające ich przeniknięciu do rąk prywatnych.